Lęk najczęściej definiuje się na zasadzie opozycji do pokrewnego stanu emocjonalnego - strachu. Strach pojawia się jako reakcja na konkretny bodziec (np. czyjeś agresywne zachowanie), przyczyn lęku natomiast pacjent nie jest często w stanie bezpośrednio nazwać. Sytuacja taka ma miejsce w zespole lęku uogólnionego czy w przypadku napadów paniki. Nieco inaczej jest już w przypadku pacjentów cierpiących na fobie, borykających się z natręctwami czy zespołem stresu pourazowego. W ostatnich trzech wymienionych rodzajach zaburzeń lękowych strach od lęku odróżnić można nie za pomocą ustalenia przyczyny pojawienia się przykrych emocji lub jej braku, ale na podstawie nieprzystosowawczego charakteru tych emocji. Źródła strachu można bowiem w jakiś rozsądny sposób uniknąć. Źródła lęku – zwykle nie. Można oczywiście wyobrazić sobie kogoś, kto całe życie unika zatłoczonych miejsc, otwartych przestrzeni czy wystąpień publicznych, ale jakość tego życia trudno ocenić korzystnie. Strach ma na ogół charakter adaptacyjny. Jego celem jest chronienie człowieka przed niebezpieczeństwem. Czując strach, ludzie reagują znieruchomieniem, "zamarznięciem" w miejscu, gdy nie znają sposobu na uniknięcie zagrożenia. Kolejny rodzaj reakcji to ucieczka od bezpośredniego niebezpieczeństwa. I wreszcie można także podjąć walkę w reakcji na zagrożenie.

Rodzaje zaburzeń lękowych

1. Zespół lęku uogólnionego

Objawem tego zaburzenia jest przewlekłe zamartwianie się oraz tworzenie katastroficznych scenariuszy. Przy czym nawet pomyślne rozwiązanie jakiegoś problemu nie przynosi ulgi, ponieważ natychmiast zostaje on zastąpiony kolejnym zmartwieniem. Przedmiotem tych zmartwień wcale nie muszą być sprawy dużej wagi, jak np. zdrowie własne czy członków rodziny, albo kwestie finansowe. Często chorzy zamartwiają się z powodu mniej istotnych spraw, np. że się spóźnią na spotkanie. Formułowanie czarnych wizji przyszłości idzie w parze z poczuciem wewnętrznego niepokoju, napięciem mięśni, zaburzeniami snu, drażliwością.

2. Zespół lęku napadowego

Zaburzenie to znane jest też pod nazwą napady paniki. Podczas wystąpienia napadu pacjenci mają wrażenie, że zaraz umrą (najczęściej wydaje im się, że mają zawał albo że się uduszą), że są bardzo ciężko chorzy, że stracą kontrolę, zwariują, zapadną na chorobę psychiczną. Wzywają wówczas pogotowie lub pojawiają się w szpitalnej izbie przyjęć, gdzie zgłaszają najczęściej zaburzenia rytmu serca, duszności, wzmożone pocenie się, ucisk w gardle. Napad paniki trwa zwykle krótko (od kilku do kilkunastu minut), jednak jego przebieg przeżywany jest przez chorych bardzo dotkliwie. W miarę trwania choroby napady te pojawiają się coraz częściej, chorzy zaczynają odczuwać lęk przed lękiem.

3. Zaburzenia obsesyjno – kompulsyjne

To zaburzenie w literaturze znaleźć można także pod nazwą zespół natręctw. Objawy tego zespołu to obsesje (natrętne myśli) oraz kompulsje (natrętne czynności). Czasami objawy ograniczają się do natrętnych myśli. Pacjent doświadczający obsesji jest świadomy, że myśli te są irracjonalne, chore, nie akceptuje ich, ale jednocześnie czuje się wobec nich bezradny, nie jest w stanie ich powstrzymać, a wręcz próby ich hamowania powodują większe ich nasilenie. Często treść takich myśli dotyczy obaw przed brudem, zarazkami, chorobami czy skrzywdzeniem siebie albo otoczenia. Myśli te mogą prowadzić do kompulsji, czyli ich realizacji – np. osoba bojąca się brudu będzie bardzo często myła ręce, sterylizowała je czy dotykane przedmioty spirytusem. Realizacja obsesji bywa tak czasochłonna, że chorym nie zawsze wystarcza czasu i energii na wykonywanie podstawowych czynności dnia codziennego. U podstaw zarówno obsesji, jak i kompulsji leży lęk.

4. Fobie proste (specyficzne)

Fobie proste to inaczej niewytłumaczalny i nadmierny lęk dotyczący zwierząt, zjawisk czy przedmiotów (np. pająków, burz, jazdy windą).

5. Fobia społeczna

Istotą tego zaburzenia jest lęk przed ekspozycją społeczną (np. lęk przed publicznym wypowiadaniem się, jedzeniem w towarzystwie). Chorzy unikają takich sytuacji. Jednak gdy się znajdą w takich okolicznościach, doświadczają nadmiernego pocenia się, czerwienienia, suchości w ustach, silnej obawy przed zwymiotowaniem. Objawy fobii społecznej ulegają redukcji pod wpływem alkoholu, stąd też tendencje do jego nadużywania, a także uzależnień wśród osób z fobią społeczną.

6. Zespół stresu pourazowego

Zespół ten może pojawić się w wyniku przeżycia silnego urazu psychicznego (np. katastrofy, wojny, klęski żywiołowej). Objawem jest tutaj przewlekłe, wielokrotne przeżywanie wydarzenia, które stało się przyczyną tego zaburzenia. Jest to bardzo realistyczne i plastyczne wyobrażenie, które trudno choremu odróżnić od rzeczywistości. Pacjenci unikają wszystkiego, co kojarzy im się z traumatyczną sytuacją.

Zaburzenia lękowe towarzyszą też niektórym chorobom somatycznym (m.in. chorobie Alzheimera, hipoglikemii, guzom ośrodkowego układu nerwowego, chorobie Parkinsona, krwiakowi podpajęczynówkowemu).

Leczenie zaburzeń lękowych odbywa się metodą psychoterapii i farmakoterapii.

Rady dla pacjentów cierpiących na zaburzenia lękowe

Rady dla członków rodzin pacjentów z zaburzeniami lękowymi

Bibliografia

D. D. Burns, „When Panic Attacks”, Three River Press, New York 2006

Ł. Święcicki, “Lęk i zaburzenia lękowe. Poradnik dla pacjentów i ich rodzin.”, Lundbeck
A. Bilikiewicz (red.), „Psychiatria”, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008